Mərkəzi Asiyada kiçik, lakin kritik oyunlar| Kreml Özbəkistanda XİN rəhbərini dəyişib?

Kamilovun ailə üzvləri və Özbəkistan rəsmiləri keçmiş xarici işlər nazirinin səhhətinin qəfil pisləşməsinə və işdən çıxarılmasına əsas səbəb kimi onun xroniki xəstəlikləri və yaşının çox olduğunu vurğulayırlar. Müstəqil media insayder məlumatlara istinadən xəbər verir ki, onun səhhətindəki problemlər martın 17-də Senatda (Özbəkistan qanunverici orqanının yuxarı palatası) Ukrayna müharibəsi ilə bağlı taleyüklü çıxışından sonra daha da pisləşib.

“Özbəkistan Ukraynanın müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü tanıyır, Donetsk və Luqansk Xalq Respublikalarını tanımır”, - deyə o, deputatlara bildirib. Kamilov həm Rusiya, həm də Ukraynanı bütün hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa və bütün mübahisələri danışıqlar yolu ilə həll etməyə çağırıb.

Görünür, Kamilovun 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra Daşkəndin uzun müddətdir tutduğu mövqeyini əks etdirən diqqətlə tərtib edilmiş bəyanatı, Özbəkistanı Kremlin “güclü qəzəbindən” xilas edə bilməyib. Hesab edilir ki, prezident Mirziyayev Moskvanı sakitləşdirmək və Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə yaxşı münasibətlərini xilas etmək üçün yüksək səviyyəli diplomatını qurban verməli olub. Rəsmi olaraq Özbəkistan hələ də Ukrayna müharibəsində “balanslı və neytral mövqe” saxlayır.

Kamilovun təqaüdə çıxması ilə bağlı gözlənilən elanın getdikcə daha dəqiq göründüyü bir vaxtda yerli KİV-lər prezident Mirziyayevin aparatının yeni super nazirliyin yaradılması üçün Xarici İşlər Nazirliyinin İnvestisiyalar və Xarici Ticarət Nazirliyi ilə birləşdirilməsi haqqında fərman hazırladığını bildiriblər.

2020-ci ilin mart ayından investisiyalar və xarici ticarət naziri vəzifəsini də icra edən baş nazirin müavini Sardor Umurzakovun yeni birləşən Xarici İşlər, Ticarət və Beynəlxalq İnvestisiyalar üzrə super nazirliyə rəhbərlik edəcəyi gözlənilir. 44 yaşlı Umurzakov yüksələn ulduzdur və prezident Mirziyayev hökumətində Qərbdə təhsil almış gənc texnokratlardan biridir, onun dövlət başçısı və ailəsi ilə sıx şəxsi əlaqələri var.

Xarici nüfuzlu şəxslər, diplomatlar və biznes liderləri Sardor Umurzakov haqqında əsasən müsbət fikirlər söyləyərək, onu Özbəkistan hökumətinin xarici investorlar üçün biznes prosedurlarını sadələşdirmək, xarici ticarəti asanlaşdırmaq və ölkədə ümumi biznes mühitini yaxşılaşdırmaq səylərinə rəhbərlik etdiyinə görə qiymətləndiriblər. Çoxları Umurzakovu açıq fikirli və mehriban münasibətinə görə tərifləyir, Özbəkistan siyasi elitasının yeni nəslini təmsil edən şəxslər onun köhnə qvardiyanın Sovet təhsilli sərt bürokratları ilə kəskin ziddiyyət təşkil etdiyinə inanırlar.

Bu cür dəstəyə baxmayaraq, Umurzakovun Xarici İşlər Nazirliyini ələ keçirməsinə müqavimət göstərə biləcək rəqibləri də var. Həqiqətən də, Xarici İşlər Nazirliyinin strukturu tənqidi fikirlərin və Umurzakovun Özbəkistanın növbəti yüksək səviyyəli diplomatı təyin edilməsinə qarşı çıxanların mərkəzinə çevrilib. Mediada yayılan məlumatlara görə, Özbəkistan XİN-də Umurzakovun xarici siyasət etimadnaməsini şübhə altına alan və bu çətin vaxtlarda ölkənin daha təcrübəli karyera diplomatına ehtiyacı olduğuna inanan bəzi yüksək vəzifəli şəxslər var. Üstəlik, onlar hesab edirlər ki, yuxarıdakı iki nazirliyin birləşdirilməsi, hətta eksperiment kimi də pis fikirdir.

Əgər iki nazirlik Umurzakovun rəhbərliyi altında birləşdirilsə, bu, İnvestisiya və Xarici Ticarət Nazirliyinin Xarici İşlər Nazirliyini udması və sonuncunun tamamilə yenidən qurulmasına bərabər olacaq. Portfelləri bəzən üst-üstə düşən iki nazirlik, görünür, uzun müddətdir ki, bir-birini rəqib hesab edir. Şayiələr onu deməyə əsas verir ki, onlar tez-tez qarşılıqlı ittihamlar səsləndirir və xarici sərmayələrlə bağlı hər hansı uğursuzluqda günahı bir-birinin üzərinə atırlar.

Hansısa yüksək səviyyəli, elitalararası çəkişmənin baş verə biləcəyini təsdiqləyən bir neçə yerli internet mediası gözlənilmədən Umurzakov haqqında məlumatlar dərc edib. Onun qayınatası və arvadının “Pandora Sənədləri”ndə adı olduğu bildirilir. Umurzakova qarşı bu qarayaxma kampaniyasına cavab olaraq İnvestisiya və Xarici Ticarət Nazirliyi öz rəhbərinin hər hansı qanun pozuntusunu təkzib edib.

Mümkün nazirliyin birləşməsinə dair xəbərlər ən azı iki səbəbdən inandırıcıdır. Birincisi, Vladimir Norov yalnız “xarici işlər nazirinin vəzifələrini” yerinə yetirmək üçün təyin edilib. İkincisi, prezident Mirziyayev dəfələrlə müxtəlif nazirliklərin yenidən təşkili ilə bağlı eksperimentlər aparıb. Üstəlik, keçmişdə bir neçə dəfə o, Xarici İşlər Nazirliyini birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) cəlb edilməsi, Özbəkistan məhsulları üçün yeni bazarların açılması və beynəlxalq turistlərin cəlb edilməsi kimi əsas iqtisadi məqamlarda aşağı performans göstərdiyinə görə sərt şəkildə tənqid edib. Ola bilsin ki, o, XİN-in əsaslı şəkildə yenidən qurulmasını düşünür.

Norov rəsmi olaraq de-fakto xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən təyin edilməzdən əvvəl nazir Umurzakov Özbəkistanı bir sıra mühüm diplomatik toplantılarda təmsil etmək üçün göndərilib. Məsələn, Umurzakov martın 30-31-də Çində keçirilən Əfqanıstanın Qonşu Ölkələri Xarici İşlər Nazirlərinin Üçüncü Görüşündə Özbəkistanı təmsil edib. Bu yaxınlarda o, aprelin 23-də videokonfrans vasitəsilə keçirilən Mərkəzi Asiya-Rusiya Xarici İşlər Nazirlərinin Beşinci Görüşündə iştirak edib.

Maraqlıdır ki, Norov aprelin 27-dən xarici işlər naziri vəzifəsini öz üzərinə götürdükdən sonra da Rusiyanın baş diplomatı Sergey Lavrov xüsusi olaraq aprelin 28-də Sardor Umurzakova zəng edib. Nazirlər Mirziyayevin 2021-ci il noyabrın 19-da Rusiyaya işgüzar səfəri zamanı iki ölkə arasında əldə olunmuş müxtəlif razılaşmalar üzrə sonrakı addımları müzakirə ediblər. Bundan əlavə, Umurzakov və Lavrov müxtəlif xarici siyasət məsələlərini müzakirə ediblər. Bu yolla Rusiya Umurzakova üstünlük verdiyinə işarə edə bilər.

Özbəkistanın növbəti xarici işlər naziri vəzifəsinə kim gələrsə, Moskva ilə münasibətlərdə incə balansı saxlamaq və Özbəkistanın Rusiya-Ukrayna müharibəsində rəsmi neytral mövqeyini müdafiə etmək kimi həsəd aparılmaz iş icra etməli olacaq. Ən kiçik sapma ilə bağlı hər hansı təsəvvür onun təkcə işinə deyil, həm də keçmiş nazir Kamilovun işindən də göründüyü kimi, səhhətinə də ziyan vura bilər.